Eise Eisinga­straat 3

Eise Eisingastraat 3

HET LEVEN VAN EISE EISINGA

Eise Eisinga werd op 21 februari 1744 in Dronrijp geboren. Daar volgde hij ook de lagere school. Zoals zoveel kinderen in die tijd, moest ook hij thuis komen werken, in zijn geval in de wolkammerij van zijn vader. Naast het wolkammen nam hij van zijn vader de interesse voor zaken als sterrenkunde en wiskunde over. Hij was zó leergierig dat hij al op jonge leeftijd wekelijks naar Franeker liep, waar hij met Willem Wijtses, een wolverver, de wiskundeboeken van Euclides bestudeerde.
Op basis van deze zelfstudie was Eise in staat om op 15-jarige leeftijd een eigen wiskundeboek van meer dan 650 pagina’s te schrijven.
Op 18-jarige leeftijd schreef hij vervolgens nog twee boeken: een sterrenkundeboek met als titel ‘Grondbeginselen der Astronomie of Starre-loopkunde op een Theoretische wijze verhandelt’ en het boek ‘Gnomonica of Sonnewijsers alle door passer en lijnjaal afgepast, op de Noorderbreedte van Dronrijp’.
Daarna schreef hij een vierde boek, waarin hij alle zons- en maansverduisteringen tussen 1762 en 1800 had berekend en getekend.
Op 24-jarige leeftijd trouwde hij met Pietje Jacobs, waarna hij zich in 1768 als wolkammer te Franeker vestigde. Over zijn vrouw is zeer weinig bekend, alleen dat zij geboren is in Hijlaard.
Ook als ambachtsman was Eise getalenteerd. Hij was Meester Wolkammer en won in 1820 zelfs een internationale prijs voor het kleuren van zijn wol.

Zijn grote kennis over sterrenkunde en wiskunde kwam goed van pas toen in mei 1774 onrust uitbrak naar aanleiding van de voorspelling van Eelco Alta over het einde der tijden. Hij had alle kennis in huis om in zijn woonkamer een model van het zonnestelsel te bouwen. Hiermee wilde hij laten zien dat er geen reden was tot paniek. Tussen zijn allereerste idee en de uiteindelijke realisatie zat slechts zeven jaar.

Het feit dat Eisinga zijn woonkamer had omgetoverd tot een bewegend model van het zonnestelsel, drong ook door tot de Franeker Universiteit. Deze universiteit was reeds in 1585
gesticht en daarmee een van de oudste van Nederland. Eén van de hoogleraren, professor van Swinden, kon zijn nieuwsgierigheid niet bedwingen en bracht een bezoek aan Eisinga.
Tot zijn grote verbazing zag hij wat Eisinga gepresteerd had. Hij was zo onder de indruk, dat hij besloot een boek te schrijven over Eisinga en zijn Planetarium. Hierdoor kreeg Eisinga als het ware wetenschappelijke erkenning en dat leidde ertoe dat ook andere wetenschappers het Planetarium kwamen bezoeken.
Eisinga werd ook gevraagd om enkele gastcolleges te verzorgen, een hele eer voor iemand met alleen een lagere schoolopleiding!
Nadat in 1781 het Planetarium klaar was, maakte Eise Eisinga een nauwkeurige beschrijving met tekeningen over de werking, zodat zijn kinderen het Planetarium na zijn dood in stand konden houden.

In Friesland was ondertussen onrust ontstaan. De zogenaamde patriotten verzetten zich tegen de Stadhouder. In 1787 werd het verzet gebroken door het Stadhouderlijk gezag. Vele patriotten vluchtten om zich in veiligheid te stellen. Daar Eise Eisinga lid was geworden van de Vroedschap van Franeker, werd hij bij dit conflict betrokken. Hij moest zijn vrouw en kinderen achterlaten en vluchtte naar Gronau in Duitsland. Hier ontwikkelde hij plannen voor de bouw van een tweede planetarium, dat geplaatst zou moeten worden in een ruimte met een koepelvormig dak. Er bestaan geen tekeningen van zijn plannen, hij heeft het slechts beschreven in een aantal brieven. Door tijdgebrek en het ontbreken van voldoende geldelijke steun is het niet gerealiseerd. Het plan is uiteindelijk in de vergetelheid geraakt.
Tijdens zijn verblijf in Duitsland stierf op 24 juli 1788, tot zijn grote verdriet, zijn vrouw.
Begin 1790 vestigde hij zich in Visvliet, net over de Friese grens in Groningen. Hij hoopte dat de politieke onrust wat gezakt was, maar toen zijn verblijfplaats bekend was geworden, werd hij opgepakt op last van het Hof van Friesland. Na enige verhoren werd hij voor vijf jaar verbannen uit de provincie Friesland. Hij ging weer in Visvliet wonen en hertrouwde daar, op 27 mei 1792, met Trijntje Eelkes Sikkema.

—————————————————————————————————————–
De kinderen van Eise Eisinga

Met zijn eerste vrouw heeft Eise drie kinderen gekregen.
In april 1773 werd Trijntje geboren; helaas overleed zij in dezelfde maand. Op 29 mei 1774 werd Jelte geboren en pas tien jaar later Jacobus. Blijkbaar had Eise tijdens zijn bouw aan het Planetarium geen tijd om voor nageslacht te zorgen!

Ook met zijn tweede vrouw kreeg Eise drie kinderen. Op 14 oktober 1793 werd Eelke geboren, die in 1795 overleed. In 1796 en 1798 werden twee dochters geboren, Hitje en Minke.

Met name zijn oudste zoon Jelte had veel aanleg voor wis- en sterrenkunde. Het heeft Eise dan ook zeer veel verdriet gedaan dat Jelte in 1809 op 34-jarige leeftijd overleed.

Zijn beide zoons hebben alleen dochters voortgebracht, zodat de naam Eisinga via de directe lijn is uitgestorven.
—————————————————————————————————————–

De omwenteling van 1795 maakte een einde aan zijn ballingschap. Hij keerde naar Franeker terug, waar bleek dat zijn huis aan andere mensen was verhuurd. Pas in 1796 kon hij zijn eigen woning weer betrekken. Hij hervatte zijn vroegere werkzaamheden als wolkammer en stelde zijn Planetarium weer in werking.
In februari 1816 werd Eisinga benoemd tot ‘Broeder der Orde van de Nederlandse Leeuw’. Koning Willem I, die Eisinga deze onderscheiding had toegekend, bezocht het Planetarium samen met Prins Frederik der Nederlanden op 30 juni 1818.
In 1825 besloot Koning Willem I het Planetarium voor het Rijk aan te kopen voor de som van tienduizend gulden (voor die tijd een enorm bedrag) met de bepaling dat Eisinga daarin vrije woning en 200 gulden per jaar voor toezicht werd toegekend. Als tegenprestatie moest hij uitleg geven aan ‘het volk’.
Op 25 februari 1859 heeft het Rijk het Planetarium aan de gemeente Franeker geschonken.

In de morgen van 27 augustus 1828 stierf Eise Eisinga op de leeftijd van 84 jaar en 6 maanden. Volgens zijn wens werd hij begraven op het kerkhof te Dronrijp.

Adrie Warmenhoven.

directeur Koninklijk Eise Eisinga Planetarium

HARKE – PLANEET – TERPSTRA HAD ZIJN EIGEN VOLKSDANS!

Dat wisten wij Franekers natuurlijk al lang, maar vijf jaar geleden kozen ook duizenden andere Friezen: Het Planetarium is het allermooiste wat Fryslân te bieden heeft. Toch, niet altijd waren de Franekers trots op het Planetarium. Het is onder anderen – en misschien wel vooral – aan Harke Terpstra te danken dat wij nu nog Eise Eisinga’s schitterende schepping kunnen bewonderen.

Harke Terpstra viel voor de sterren toen op school het heelal werd behandeld. Hij haalde het boek “Het Sterrenland” van Robert S. Ball uit de bibliotheek en begon zijn zelfstudie. Samen met een andere Franeker, Sietse Kuiper, maakte hij van brillenglazen en een loep een kijkertje waarmee ze de hemel aftuurden. Kuiper nam hem mee naar het Planetarium. Vanaf 14 juli 1941 pachtte Harke Terpstra – 19 jaar nog maar! – het Planetarium van de gemeente Franeker voor honderd gulden per jaar.

Na de oorlog repareerde hij het door een bominslag beschadigde radarwerk van het Planetarium. In 1970 restaureerde hij zelfs eigenhandig het uiterst ingewikkelde uurwerk. Terpstra was getrouwd met het Planetarium. Alles deed hij zelf, zes dagen in de week. Veel dingen betaalde hij uit eigen zak, als de gemeente Franeker iets niet wilde betalen. Veertig jaar lang zette Harke Terpstra zich in voor het Planetarium. Met hart en ziel. Hij had meer hart voor het Planetarium dan de gemeente Franeker zelf. De gemeente, zeggen sommigen, heeft hem nooit echt goed op waarde geschat.

Anderen deden dat wel. Hij ontving meerdere erepenningen en oorkondes. En hij werd Ridder in de orde van Oranje Nassau.

Franekers noemden hem Harke Planeet. Vast niet kwaad bedoeld, maar Harke was niet blij met die bijnaam.

Een paar jaar geleden schreef Ate de Jong voor “Van Wad tot Stad” een serie artikelen over Harke Terpstra. In zijn speurtocht hoorde hij dat er zelfs een volksdans naar Harke Terpstra was genoemd: Harke Planeet. De volksdansers van Deinum, Boksum, Blessum en Ritsumasyl dansten ter ere van Harke. De Jong kreeg dat verhaal toen niet rond. Maar inmiddels wel.

De Volksdansvereniging NVS heeft in 2011 een cd uitgegeven (Dutch crossing / Wild thyme) met daarop de muziek (u luistert er nu naar). Het is muziek in de Engelse contra-dans stijl, zoals je die ook wel hoort in Engelse kostuumfilms. In het boekje bij de cd staat de dans “Harke Planeet,” van Cor Hogendijk. Voor ons geheimtaal, maar voor volksdansers vast niet:

HARKE PLANEET van Cor Hogendijk, Vleuten, maart 1984

Opstelling Baggermolenrijen. De paren schuiven tegen de klok in op.

A1 1 – 4 Halve vrouwenketting met paar aan de overkant.
5 – 8 Molen L, 1 x rond.
A2 1 – 4 Kring L, 1 x rond.
5 – 8 In de zijlijn contra’s rug aan rug. Bij het achterwaarts teruggaan contra L-hand geven als start voor
B1 1 – 2 Contra’s met L-hand passeren. De volgende in de rij R-hand passeren (staat voor de dansers aan de einden van de rij aan de overkant en is de partner).
3 – 4 De daaropvolgende L-arm in haken, 1 x rond.
5 – 8 Halve vrouwenketting met “paar” aan de overkant.
B2 1 – 4 Rug aan rug met nieuwe contra’s aan de overkant.
5 – 8 Paren swing.

Mensen rondom De Mouterij willen Harke Terpstra de eer geven die hem toekomt. Een van de zalen in de Mouterij krijgt de naam Harke Terpstra Kamer. “En wie weet, na de corona, wordt daar de volksdans voor Harke Terpstra nog eens opgevoerd,” zegt Peter Wever van de Mouterij.

(Bron: Ate de Jong)