Lankum

A-04-01-01011

Jacob Bramson en zijn vrouw Caroline Bramsom-Klein waren de oprichters van de Kibboets in Franeker.

Vogelenzang
Op 23 februari en 26 februari 1943 worden 369 patiënten met honderd personeelsleden van het psychiatrisch ziekenhuis Vogelenzang te Bennebroek geëvacueerd naar Franeker. De Duitsers hadden de gebouwen in beslag genomen. Ze worden aangevoerd met een rodekruis trein, eerder werden meubilair, beden en ander materiaal per schip via Harlingen aangevoerd. In Franeker waren ze goed voorbereid op de komst van de patiënten. De meeste van de ca 600 patiënten worden ondergebracht op Lankum. Eigenlijk kon dat niet, maar toch wordt de zolderverdieping klaar gemaakt voor bewoning. Wat in vredestijd voor onmogelijk zou worden gehouden, en in strijd op medisch en hygiënist gebied, werd nu in alle rust en kalmte uitgevoerd. Een veel te groot aantal patiënten werd in een veel te kleine ruimte samengebracht onder de meest moeilijke omstandigheden. Er lagen 200 patiënten op zolder. Maar ze konden zo wel gebruik maken van de stadsinrichting. Franeker heeft volledige medewerking verleend aan de evacuatie/ De bereidwilligheid om te helpen was groot. Uit dankbaarheid schenken de patiënten en het personeel een gebrandschilderd gedenkraam aan Franeker.
Op 27 januari 1945 komen komt plotseling het bericht dat er over enkele uren 150 Haagse honger kinderen in Harlingen zullen aankomen. Ze waren 5 dagen onderweg geweest, en of de inrichting in Franeker ze eten wil geven. Na deze ontberingen krijgen een warme zaal, gedekte tafel en bord erwtensoep en een stuk brood. Ze worden bij gastgezinnen ondergebracht.
En het blijft niet bij deze kinderen, Evacués uit Limburg en Gelderland trekken naar het Noorden.
Treinwagons en veewagens zijn volgepropt. Geregeld staan verplegend en medische personeel klaar om deze mensen te helpen. De afdeling Vogelenzang staat zelfs een ruimte af op de overvolle ziekenzaal.

En als je denk dat dit alle ellende zou zijn voor het Psychiatrisch Ziekhuis Franeker, dan heb je het mis. Het ergste moet nog komen.

Dennenoord

Laatste weken van het Psychiatrisch Ziekhuis Franeker in oorlogstijd.
Een verslag van de geneesheer- Directeur Van Andel voor de gemeenteraad. (ingekomen stukken)
Inleiding
In de afgelopen jaren worden in verband met de gewijzigde omstandigheden telkens maatregelen genomen, waarvoor niet in de regelelementen en instructies is voorzien. Door de gewijzigde samenstelling van het bestuur was het in de meeste gevallen niet mogelijk deze maatregelen te bespreken. Vaak werd overleg gepleegd met den Voorzitter of met den betrokken Commissaris, maar nog vaker was een zeer snelle beslissing noodzakelijk, of absolute geheimhouding gewenst.
De mededelingen in het bestuur werden zoo sober mogelijk gehouden omdat de NSB leden van alle gegevens misbruik trachten te maken in het belang van hun partijleden of van hun propaganda en omdat tal van maatregelen indruisten tegen de officiële voorschriften.

De laatste toch waren gebaseerd op onrijpe, zelfs dwaze theorieën over ras en volksgezondheid, ze waren volkomen gespeend van alle humanitaire begrippen die ons vroeger tot richtsnoer dienden en het enige wat ons hierbij verwonderde is dat ze niet tot de onmiddellijke consequentie van “ La mort sans phrase” kwamen. ( Dood zonder vonnis )
Maar gelukkig heerschten onder het meerendeel der op hun post gebleven ambtenaren – en der bevolking – nog oude menschelijke opvattingen, en was het zoodoende mogelijk veel van de scherpte der officiële voorschriften te verzachten. Querulant als hij was, was de heer Stienstra vervuld van een onbegrensd wantrouwen tegen een ieder die niet bij zijn partij was aangesloten, een wantrouwen dat trouwen in menig opzicht gemotiveerd was, had hij zich weten te omringen van een aantal spionnen, waaronder de Klerk Bosje en verpleger Aukes een eerste plaats innamen, die op alle
Mogelijke manieren trachten uit te zoeken wat in de inrichting omging en eventueel niet strookte met de Nationaal- Socialistische opvattingen en plannen. Daarom vooral was in belang van patienen en personeel de grootste geheimhouding vereischt.
In de toekomst kan dat nu gelukkig weer veranderen en hoopt de Geneesheer-Directeur niet alleen in de vergadering te brengen wat daarin volgens de voorschriften behoord te worden behandeld, maar hoopt hij ook als vroeger allerlei problemen ter sprake te brengen, waarvan de oplossing hem moeilijk valt of die het bestuur ter kennis moet worden gebracht om zich een voorstelling te kunnen maken van a; wat in de inrichting omgaat. Het is niet mogelijk in eens alle vroeger genomen maatregelen aan te passen aan de meer geordende tijd. Zoodoende zullen nog telkens erfenissen uit de bezettingstijd ter tafel komen en zal daarvoor een oplossing moeten worden gezocht.
Het is zelfs te verwachten dat ook in de maanden die voor ons liggen nog menigmaal gevallen zullen moeten worden behandeld, waarin onze tijden van rust en orde berekende regelmenten en instructie niet voorzien. Vóór alles zullen we moeten trachten de verpleging, die in 5 jaar tijde zakte toto een peil gelijk aan dat in de vorige eeuw, zoo snel mogelijk weer op te bouwen, Dat is namelijk belangrijker dan een nauwgezette handhaving van alle verouderde voorschriften.
Sinds de laatste vergadering heeft het personeel voor een zeer zware taak gestaan. Met dankbaarheid mag daarbij worden vermeld dat het personeel onzer inrichting, benevens dat der geëvacueerde stichtingen ” Vogelenzang” en “Dennenoord” daarbij met de grootste bereidwilligheid en ongekende toewijding al wat van hen werd gevraagd of verwacht heeft vericht.

Verslag laatste weken voor de bevrijding.
Na eenige voorbereidende besprekingen bericht de Geneesheer-Directeur van “Denneoord” te Zuidlaren op 1 maart dat honderd verpleegden zijner Inrichting die door de Duitsers is gevorderd, naar Franeker zullen worden overgeplaatst. Ondanks zijn dringend verzoek meenden we niet meer dan honderd patiënten in de reeds overvolle Inrichten te kunnen opnemen. Voor de ligging dezer patiënten waren reeds stroozakken toegezonden. Plaatsgemaakt was door onze mannelijke verpleegden onzer eigen Inrichting die nog op zaal D vertoefden, naar Groot-Lankum over te brengen, terwijl in de verpleegruimte van Vogelenzang de bedden dichter bij elkaar geschoven worden.
In de middag van 1 maart reed een vrachtauto voor met dekens en kleeren; Vóór de auto gelost werd, werd ze telefonisch teruggeroepen, want de Duitsers hadden de autobussen gevorderd, waarmede s ‘avonds de patiënten vervoerd zouden worden. De datum van vervoer was daardoor volkomen onzeker en de patiënten waren de dekens weer nodig. Daarna komen steeds wisselende berichten uit Zuidlaren en geleidelijk ontstaat de hoop dat de evacuatie niet door zal gaan. Tot 9 maart Dr. Audier, de inspecteur van het Krankzinnigenwezen komt mededelen dat we 500 patiënten moeten verwachten. Op 13 maart komt het verrassende bericht dat de patiënten niet komen, ze zullen worden ondergebracht in Veenhuizen. Op 14 maart krijgen we de telefonisch mededeling dat het Dep. van Justitie zich tegen het gebruik van Veenhuizen heeft verzet en dat 1200 patiënten met verplegend personeel naar Franeker komen. In de loop van 15 maart heeft een bespreking plaats met Dr. Audier, met de heer Bosma, Commissaris evacuatie voor Groningen en Drente, met Mr. Stoop, Commissaris evacuatie van Friesland, en den heer v/d Vlis, Burgemeester van Franeker, waarin wordt medegedeeld dat de Duitschers de gehele stichting Denneoord hebben gevorderd, alsmede alle gebouwen in het dorp waarin verpleegden waren ondergebracht. Het voornemen was de gehele stichting over te brengen naar het leegstaande provinciaal ziekenhuis bij Santpoort.
Tegen dit plan had de inspecteur zich verzet met het oog op de zeer benarde voedselpositie in Holland en het feit dat het personeel zeker niet bereid zou zijn mede te gaan. Daarop hadden de Duitschers het goed gevonden de patiënten naar Franeker te zenden, hoewel hun oorspronkelijk plan was ook Franeker te ontruimen en de patiënten dier Inrichting eveneens naar Holland te zenden. Wanneer echter het gesticht te Franeker alle verpleegden van Denneoord zou opnemen, dan zou de eerst genoemd Inrichting verder vrij blijven van vordering.
Door Mr. Stoop werd bij overleg met den Burgemeester onmiddellijk maatregelen getroffen om door minnelijke schikking of zo nodig vordering de beschikking te krijgen over alle scholen, de Doopgezinde kerk en het gebouw Bethel.
De Ortskommandant verklaarde zich bereid ook de door hem gevorderde scholen aan de Donjumerpoort en het Noorderbolwerk tijdelijk af te staan. Het huis Feikema en het hotel “De Valk” moesten ter beschikking van de Weermacht blijven. Bij berekening bleek het niet mogelijk 1200 patiënten onder te brengen,. Daarom werd besloten de patiënten eerst in Franeker onder te ontvangen en dan zoo snel mogelijk de meer rustigen onder te brengen in gebouwen in naburige dorpen.
16 maart komt een telefonisch bericht van den Inspecteur krankzinnigenwezen sar er 850 patiënten komen. De overigen blijven in Zuidlaren of gaan naar Wagenborgen. In twee transporten kunne de patiënten worden verwacht. Op 21 maart meld de Inspecteur dat er 805 patiënten komen. Op grond van de door hem verstrekte gegevens over de aard der patiënten wordt een plan opgesteld voor de ontvangst en onderbrenging. Een telefonisch bericht van 22 maart maakt het plan volkommen nutteloos. Er zullen 590 patiënten komen; de verhouding mannen, vrouwen, rustigen, onrustigen en lichamelijk zieken is weer volkomen anders dan op 21 maart. Over personeel en materiaal is niets bekend. Op 23 maart komt her bericht dat de patiënten op 27 maart s ’avond om half zeven zullen vertrekken. De Duitsers hebben het plan alle ledikanten, matrassen, dekens, linnengoed, eetgerei en ook alle personeel te vorderen. Twee uur later horen we dat er 800 patiënten zullen komen en ’s avonds laat is het plan weer teruggebracht naar 590. 26 maart een telefonisch bericht dat er geen personeel en materieel mee komt. Rode Kruis helpers uit Groningen zullen de patiënten geleiden. De trein zal bestaan uit 23 goederen wagons en 6 personen rijtuigen.
Besloten word om nu 28 vrouwen van onze eigen Inrichting over te brengen naar Groot-Lankum en deze plaatsen af te staan aan de stichting Vogelenzang. Deze patiënten zullen verpleegd worden door ons personeel en gebruik maken van onze dagzalen. Beddengoed en dekens worden door Vogelenzang verstrekt. Het leslokaal wordt ontruimd en bestemd voor verpleegruimte. De lessen zullen worden gegeven in de bestuurskamer. Omdat niet meer te overzien is wat ons te wachten staat wordt besloten om voorlopig in te stellen op een onmiddellijke onderbrenging der patiënten en de doelmatige schikking pas later tot stand te brengen. Naar een berekening zijn voorlopig nodig de Hervormde school aan de Noorderbleek, de openbare lagere school aan de Donjumerpoort, de Chr school aan het Noorderbolwerk, de openbare ULO aan de Zuiderkade, de RK meisjesschool aan de Zuiderkade, de RK gymnastiekschool en de openbare bewaarschool, Misschien zijn later de Doopgezinde kerk en het gebouw Bethel noodig; deze gebouwen worden bij vvorbaat aangesloten aan de waterleiding. In alle hierboven genoemde scholen word de verduistering in orde gemaakt, er word toestemming verkregen ze weer in te schakelen in het electrisch net en alle lokalen worden van stroo voorzien. Aangezien er in de magazijnen geen servies meer voorradig is worden een aantal lege reserve blikken bruikbaar gemaakt voor het eten. Nachtausweise worden aangevraagd voor het personeel te Franeker en Vogelenzang om bij de ontvangst te helpen. Voor de regeling van het transport wordt de hulp van de evacuatiecommissie Franeker ingeroepen. De evacuatiecommissie Leeuwarden blijkt niet de beschikking te hebben over vervoersmiddelen, zoodat we on moeten behelpen met wat ter plaatse aanwezig is.
’s Avond 27 maart komt bericht dat de trein vertrokken is. ’s Morgen 28 maart komt de trein in Leeuwarden, doch mag overdag niet rijden. Op 28 maart om half tien rijd de trein Franeker voor. Een groot aantal helpers is op het station aanwezig. De leden van de evacuatiecommissie hebben de zorg voor het transport der patiënten naar bepaalde gebouwen; aan hen zijn verpleegden toegevoegd. Verantwoordelijk voor de gang van zaken in de scholen zijn de hoofdverpleegkundigen van Franeker en Vogelenzang. De vervoersmiddelen zijn zeer primitief; open wagens met stroo. Het is een trieste avond, koud, motregen en in die avond komt het trieste transport aan, niet alleen een aanfluiting van de krankzinnigenverpleging in deze eeuw, maar een schreeuwende aanklacht tegen de behandeling van menschen in het algemeen. Slechts een veertigtal patiënten kan loopent worden vervoert. Ruim 90 patiënten waren ingewikkeld vervoerd en moesten evenals de zieken liggend worden vervoerd. Van de talrijke enthousiaste vrijwilligers verdween het meerendeel in de loop van de avond. Maar zij die bleven hebben met het personeel der Inrichting een ongelofelijk zware en trieste taak verricht. Om 4 uur s ’morgens waren alle patiënten onderdak. In de volgende dagen worden met de meegekomen artsen Speelman, Dof en Tumbelake plannen gemaakt voor de verdeeling der patiënten en de onderbrenging van het personeel. De laatsten worden als evacuees bij de burgerij ingekwartierd. Tal van van patiënten moesten worden verplaatst. Voor de lichamelijk zieken waren ledikanten noodig, welke moesten worden afgestaan door de lichamelijk gezonden. Er waren te weinig dekens, er was geen servies. Dat alles moest bij elkaar gezocht worden en dankbaar zijn we voor de medewerking die het toen nog niet als zoodanig bekende UVV verleende door onder de burgerij een inzameling te houden van borden, lepels, kopjes enz. Talrijke patiënten moesten worden verplaatst met de onvermoeide hulp van leden van EHBO. Het is niet meer te beschrijven hoeveel werk in de eerstvolgende dagen noodig was, voor er sprake kon zijn van een eenigszins toelaatbare onderbrenging onzer gasten. Een nijpend probleem leverde direct de bewassching. Sinds maanden had onze eigen wasscherij geen brandstof meer en spoelden we de eigen wasch zoo goed als het eenigszins ging. In de scholen was echter geen warm water en daarom was het een uitkomst dat UVV in huis Feikema de eerste dagen een deel van de wasch verzorgde. En verder werd er gespoeld in de grachten en slooten. Het onhoudbare van de toestand behoeft geen nader betoog als men bedenkt dat de patiënten met een minium aan kleeren kwamen en twee dagen onderweg waren. De keukens van de PZ moeten alle zeilen bijzetten om de vele monden te voeden. Gelukkig is men eerder al begonnen met het verbouwen van grote hoeveelheden groenten op de terreinen en worden er veertig varkens gehouden voor de vleesbehoefte. Boeren uit de omgeving leveren aardappelen en rapen. Per dag gaat er 3600 kilo aan aardappelen doorheen.
Een poging van het noodcomité om in één der loodsen van de Gasfabriek een tijdelijke wasscherij in te richten, werd door den Burgemeester verijdeld, omdat dit een gestichts- en geen gemeentebelang was. Zonder uitzicht op oplossing in dit probleem werd dus de eerste weken verder getobd. Eenig noodzakelijk meubilair werd in de scholen in bruikleen gegeven. Met verdere meubileering werd gewacht tot de patiënten definitief hun plaats hadden gevonden. Op 3 April werden alle scholen voorzien van levensmiddelen om bij eventueel uitgaansverbod althans eenige dagen voeding te hebben. Een regeling werd getroffen om ’s nachts technisch personeel in de Inrichting te hebben, omdat de Ortskommandant wegens gevaren van het ’s nachts op straat zijn verbonden, geen ausweise meer wilde uitreiken. De artsen van Zuidlaren werden ondergebracht in de ontvangkamer bij de Gehoorzaal; deze kamer werd door onze inrichting gemeubileerd. Het kantoor van de bouwkundige kreeg een schrijftafel op het groote kantoor. De zusterkamer bleek te klein voor het gezamenlijk personeel van Dennenoord en Vogelenzang. Daarom werd de Gehoorzaal tot eetzaal ingericht en herkreeg ons eigen personeel de beschikking over de conversatie voor zusters. Op 9 April wordt Lankum door een Duitsch officier van gezondheid bezichtigd. Er moest plaats gezocht worden voor gewonden. Men had de indruk dat het gesticht matig in de smaak viel. In de loop van de ochtend belde de wnd. Burgemeester me op om mee te deelen, dat Lankum vermoedelijk niet gevorderd zou worden, maar wel de scholen aan de Dongjumerpoort en het Bolwerk, waarin inmiddels patiënten uit Zuidlaren waren gehuisvest. Om 10 uur ’s morgens op 10 April komt telefonisch het bericht dat Lankum gevorderd was. Een kwartier later stroomden de troepen het terrein al op en sleepten hun voorraden naar binnen. Om half elf kwam een Stabsarzt meedelen dat nog dezelfde dag vóór vier uur ’s middags de mannenafd. beneden en de personeelsafdeeling ontruimd moest zijn. Alle ledikanten waren gevorderd, voor ieder ledikant één wollen deken en twee lakens, alle kamers de helft van het meubilair en de helft van het eetgerei en Röntgentoetsel. In de keuken kon nog tijdelijk voor ons en blijvend voor de centrale keuken gekookt worden. Hen tuinbedrijf zou ook gevorderd worden, maar daarover was misschien nog te praten. Woensdag moest de vrouwenafdeeling beneden leeg zijn, Donderdag de verdiepingen van de mannenafdeeling en Vrijdag de rest van de vrouwenafdeeling. Onmiddellijk werd begonnen met de ontruiming. Zeer dankbaar waren we dat heer Flapper zich vrijwillig ter beschikking stelde om op Lankum de verhuizing te controleeren. De firma Oostwoud zorgde voor een twintigtal helpers, een aantal wagens werd gehuurd en ’s middags was de verhuizing in volle gang. De Duitschers controleerden streng wat werd meegenomen, doch gelukkig bleek de leidende Stabsarzt voor rede vatbaar en zoodoende konden onze reserve levensmiddelen, onze voorraad medicijnen en veel van het meubilair worden meegenomen. Het haastige gesleep was natuurlijk weinig bevorderlijk voor het gebouw en het meubilair en al moge er niet veel radicaal zijn vernield, zoo is toch zeer veel in meerdere of mindere mate beschadigd en is het thans nog niet goed te overzien wat in de verwarring verloren is gegaan. Niet alleen de gehuurde helpers sleepten met ons meubilair, maar ook tal van vrijwilligers kwamen te hulp. Inwonend personeel bracht eigen en gestichtsgoederen in veiligheid en voor niemand was de situatie meer te overzien. Voor het personeel was evenals vroeger voor dat van Dennenoord een oplossing gevonden door ze als evacuees in te kwartieren. De mannenpatiënten worden overgebracht naar het huis Feikema, waar onverwijld in de lokalen van UVV en zuigelingen consultatiebureau werden ontruimd. Het meerendeel van de patiënten moest op stroo slapen. Voor de zieken waren nog een aantal bedden uit het Binnengesticht ter beschikking. In totaal bleken nog een 100 tal stroozakken te verkrijgen die bestemd werden voor de lichamelijk zieken. Een ramp was het dat op dien dag de waterleiding het op gaf en dat het drinkwater uit de regenbak van de Gehoorzaal onbruikbaar bleek. Voor drinkwater werd uit de regenbakken op Lankum en in het Binnengesticht ½ L water ter beschikking gesteld. Voor het koken moest water uit de vijver op Lankum worden gebruikt. De wasch werd gedaan met kanaalwater. De WC’s werden doorgespoeld met grachtwater. Een paar ploegen waren van toen af in de weer met watertransport en eischte heel wat toezicht om de verschillende soorten water uit elkaar te houden en vervuiling van het drinkwater te voorkomen. De 28 patiënten van Vogelenzang die boven de observatie waren gehuisvest worden weer terugebracht naar de afdeelingen van Vogelenzang en daar tusschen andere geperst. Op de afdeeling van Franeker wordt plaats gemaakt voor 57 bedlegerige vrouwen uit Lankum, die Woensdag met behulp van EHBO werden overgebracht. In een bespreking met de verschillende schoolbesturen wordt besloten dat we voor onze patiënten de beschikking krijgen van alle scholen die wel voor Zuidlaren waren gevorderd, maar niet door deze stichting waren in gebruik genomen. Op 11 April wordt een deel der vrouwen overgebracht naar de gem. bewaarschool. De vakschool voor meisjes, die we aanvankelijk bestemd hadden voor de opname van vrouwen werd door de Duitschers gevorderd om te worden ingericht voor interne kliniek. Op 12 April wordt de geheele mannenafdeeling ontruimd. 120 patiënten zijn in huis Feikema ondergebracht, 50 bedlegerige mannen worden in de benedenverdieping verpleegd van de school op het Bolwerk, de mannelijke tbc lijders zijn geplaatst in de RK jongensschool aan de Leeuwarderweg. Voor een 20-tal onzer tbc patiënten hadden we ledikanten en beddegoed mogen meenemen. De stichting Vogelenzang leende ons 48 ledikanten voor de lichamelijke zieken en moest daarom zelf een aantal patiënten op de grond legeren. De Duitschers spoorden tot snelle ontruiming en zouden willen dat op deze dag het heele gesticht leeg zou worden gemaakt in strijd met de afspraak. Van alle gewonden, die reeds Dinsdag zouden komen, was er nog geen enkele aangekomen. Op 13 April komt het bericht dat Lankum is vrij gegeven. De rollen zijn omgekeerd. De eerste dag deelde de Stabsarzt vertrouwelijk mee dat het slechts voor 14 dagen zou zijn en dat dan de Engelsen wel hier zouden zijn, de 2e en 3e dag joegen ze nog alsof er grootsche plannen op til waren, maar de eerst weinig toeschietelijke oberstabsarzt werd wat vriendelijker en op Vrijdag 13 April konden onze verpleegsters controleeren dat de Duitschers niets van ons meenamen. Afdoende is de controle niet geweest; er wordt aan dekens en lakens wel een en ander gemist. Wat oud meubilair lieten ze achter. Omdat de patiënten die op de Tuinderij werkten, in de RK gymnastiekschool zeer slecht waren gehuisvest, werden ze op 14 April weer naar Lankum teruggehaald. Tusschen al die verhuizingen door werden nog 50 kribben en een aantal wollen dekens geleend van de suikerfabriek en naar de scholen vervoerd. Met spoed wordt op Lankum de ontzaglijke rommel die de Duitschers in een paar dagen teweegbrachten, opgeruimd en onvermoeid waakte de Heer Flapper dag en nacht voor de belangen der Inrichting. In verband met het ophouden der electrische voorziening moest voor alle scholen voor noodverlichting gezorgd worden. Het gevaar van het mogelijk opblazen van bruggen verbonden bracht mee dat voorschriften gegeven werden voor het open zetten van vensters, het afsluiten met blinden enz. Bakken en emmers werden aan de scholen geleend opdat zij isoleering voldoende drinkwater voor eenige dagen zouden hebben. Het opblazen van de bruggen leverde voor de Inrichting geen schade op. Op 15 April verlieten een aantal leden van het personeel, die bij de NBS waren aangesloten, hun werk. De Heer Kars werd Gem. commandant; de verplegers Heeg, Kramer, Kats, Kamper, Stienstra, Bovenkamp, W. Meyer, Heyboer, W. Cramer, Zondag en K. Dijkstra en de huisbedienden v. Vianen en Bruins moesten we voorloopig missen. Ondanks alle spanning en onrust werkte het overige personeel met groote toewijding door en gelukte het althans de verzorging en verpleging op redelijke peil te laten doorgaan. Door de NBS worden eenige leden van het personeel der Inrichting gevangen genomen, t.w. De le Klerk Bosje, de verplegers de Jong, A.J. Meyer en Aukes en de verpleegster Wierda. De Heer Coppy, wnd. Administrateur der Stichting Vogelenzang verklaarde zich bereid de taak van den Heer Kars waar te nemen. Op 16 April vallen een aantal granaten, door de Duitschers uit de richting Harlingen afgeschoten, op het terrein van Groot-Lankum. Een tweetal komt terecht op het kleine sportveld ten westen van der Inrichting, een derde treft het gebouw en vernielt een deel van de muur van de permanente badkamer voor mannen. Patiënten waren in dat gedeelte van het gebouw niet aanwezig. Persoonlijke ongevallen kwamen niet voor.
Op 18 April keert een deel der vrijwilligers bij de NBS terug op hun werk. De verplegers Kars, Heeg en Kramer blijven nog aan de NBS verbonden. De Heer Kars blijft nog werkzaam als GeCo. Maatregelen worden getroffen in verband met het feit, dat het langzaam verkeer over de hoofdwegen verboden is. Een paar pramen worden gehuurd voor de transporten naar Lankum en de scholen. Op 17 April kunnen de vlaggen tevoorschijn worden gehaald en kan ter eere van de bevrijding van Friesland worden gevlagd, maar er zijn nog zorgen over het lot van Harlingen en in de nacht van 16 op 17 April had de Geneesheer-Directeur besprekingen met den districtarzt der NBS uit Harlingen, met Dr. v/d Meulen en den Chirurg Lindner uit Leeuwarden om in Lankum een aantal bedden beschikbaar te stellen voor burgergewonden en eventueel met spoed een operatiekamer in gereedheid te brengen. In die nacht arriveerden voor eventueele hulp een semiarts en een paar verpleegsters uit Dronrijp. Op 16 en 17 April vertoonde het park te Lankum een groote militaire bedrijvigheid, die door ons meer werd geapprecieerd dan die welke de Duitschers ten toon spreidden en die bovendien veel minder opeischend en beslagnemend was. De water- en electriciteitsvoorzieningen waren op 17 April weer in orde voor het binnengesticht en voor Groot-Lankum. De scholen moesten zich nog wel behelpen met noodverlichting. De 19e April deelde Wnd. Burgemeester mede dat we een paar vrachtauto’s konden krijgen om de patiënten naar Lankum terug te brengen. Hoewel oorspronkelijk het voornemen had bestaan om dit in een langzaam tempo te doen, zoodat een goed overzicht van de inventaris kon worden verkregen, werd dit aanbod dankbaar aanvaard. Het leek niet waarschijnlijk dat binnen de eerste weken nog vrachtauto’s beschikbaar zouden zijn en het langzame vervoer kon weken verboden blijven. Besloten werd alle patiënten zoo snel mogelijk naar Lankum terug te brengen. De heer Flapper nam de regeling der transporten op zich. Op Vrijdag, 20 April werden de vrouwen uit de bewaarschool en de tbc patiënten uit de RK jongensschool naar Lankum overgebracht, op 21 April volgde de ontruiming van huis Feikema en de school aan het Bolwerk. Op verzoek van den Heer v/d Veen, belast met het toezicht op de gevangenen, werd huis Feikema ter beschikking gesteld van de NBS om de vrouwelijke gevangenen onder te brengen. Verluizing en schurft maakten de verpleging dezer vrouwen in de gymnastiekschool onmogelijk. Aan de NBS werden de door ons van de Fa. Oostwoud gekochte stroozakken tegen inkoopsprijs overgedaan. De doktoren Hommes en Raus van de stichting Vogelenzang belastten zich met de medische behandeling van de mannelijke- resp. vrouwelijke gevangenen. In huis Feikema bleven eenige kamers gereserveerd voor het werk der UVV en voor het consultatiebureau voor zuigelingen. Op 25 April kon aan de schoolbesturen worden meegedeeld dat de Christelijke ULO school, de Vakschool voor meisjes, de Landbouwschool, de RK jongensschool, de Openbare bewaarschool en de RK school weer ter beschikking van het onderwijs kwamen. In een bespreking met schoolbesturen en hoofden in de bestuurskamer der Inrichting werd een plan opgesteld tot een gelijkmatige verdeeling der beschikbare ruimten ten behoeve van alle leerlingen. De centrale keuken had wegens watergebrek haar werkzaamheden moeten staken en kon, nadat Lankum weer op orde was, op 25 April weer beginnen. Een verheugend feit was dat we op dien datum bericht ontvingen, dat de wasscherij de Hoop voor alle ziekenhuizen in Friesland zou gaan wasschen en dat zij ook tijdelijk op verzoek van de wasscherij Ozon onze wasch zou behandelen. Op 24 April was de Geneesheer-Directeur aanwezig bij de installatie van de nieuwe burgemeester, de Heer v/d Horst. Met de Doopsgezinde gemeente werd overeengekomen dat Zondagsmiddags kerkdiensten voor de Inrichting konden worden gehouden in de kerk der Doopsgezinde gemeente tegen vergoeding van f. 10,- voor twee kerkdiensten. Een groote uitkomst was het dat een belangrijk aantal kribben en meubels der Duitschers ter beschikking werden gesteld van Dennenoord. De overbrenging van dit meubilair bracht veel werk mede. Op 26 April werd de Geneesheer-Directeur verzocht door de NBS om tijdelijk tot aan de benoeming van wethouders zitting te willen nemen in een adviescommissie voor den Burgemeester. Op 5 Mei had een bijeenkomst plaats in de gehoorzaal van het personeel der drie stichtingen ter viering van de bevrijding van geheel Nederland. Door den Geneesheer-Directeur, Dr Hommes en Dr. Doff werd hier het woord gevoerd. ’s Avonds vierde het personeel in de gehoorzaal feest. Zondags werd door de patiënten het menu wat uitgebreider gemaakt, dan we dat in maanden hadden kunnen en durven doen.
Op 26 Juli vertrekken de patiënten van “Denneoord” naar Zuidlaren; op 29 november gaan de bewoners van “Vogelenzang” in 10 autobussen en 22 ambulances terug naar Bennebroek.