Franciscus Hemsterhuis

Franciscus Hemsterhuis

François (ook wel Frans; doopnaam Franciscus) Hemsterhuis ontwikkelde zich tot de meest invloedrijke Nederlandse filosoof van de achttiende eeuw. Na zijn studie werd hij in 1755 aangesteld tot commies bij de Raad van State in Den Haag en in deze ambtelijke kring doorliep hij een onopvallende carrière tot eerste commies; in 1780 ging hij met pensioen. In Den Haag bouwde hij echter een netwerk op dat veel verder ging dan dat van een doorsnee ambtenaar. Hij ontving thuis hooggeplaatste politici en diplomaten, die hem in vertrouwen namen. Hemsterhuis maakte kennis met de Russische ambassadeur prins Gallitzin en met diens vrouw, een geboren Duitse prinses Amalia von Schmettau. Toen deze echtelieden van tafel en bed scheidden, werd Hemsterhuis raadgever van de prinses en werd hij betrokken bij de opvoeding van haar beide kinderen. In 1779 vertrok prinses Gallitzin naar Münster, maar het contact met Hemsterhuis bleef middels een uitgebreide correspondentie tot aan zijn dood in 1790.
Vanaf 1769 publiceerde Hemsterhuis korte geschriften over filosofische thema’s, in het Frans, in die tijd de taal van de politieke en wetenschappelijke elite. Toen de beroemde Franse filosoof Diderot een bezoek bracht aan Den Haag ontmoette hij via Gallitzin ook Hemsterhuis; Diderot verkreeg een exemplaar van een van zijn werken (Lettre sur l’homme et ses rapports) en gaf daarbij een uitgebreid commentaar. Nadat de prinses naar Münster was vertrokken verkreeg Hemsterhuis via haar netwerk ook meer bekendheid in Duitsland. In 1782 verscheen in Leipzig een vertaling in het Duits van de tot op dat moment verschenen geschriften van Hemsterhuis. Hemsterhuis raakte bekend bij tal van toen bekende filosofen in Duitsland: Jacobi, Herder, Lessing – en een jonge generatie dichters las hem gretig: Novalis, Hölderlin, Schleiermacher e.a. In 1785 bracht Hemsterhuis met de prinses en Jacobi een bezoek aan Weimar, waar hij met alle egards werd ontvangen door Goethe. Ondanks al deze contacten en invloeden leidde Hemsterhuis een bescheiden bestaan: hij bleef ongehuwd, reisde weinig, nam deel aan de betere kringen in Den Haag, had een aristocratische uitstraling, maar hij bleef de kamergeleerde die hij was, te midden van een uitgebreide bibliotheek thuis.
Het filosofisch gedachtengoed van Hemsterhuis kan men plaatsen op de driesprong van Verlichting, Romantiek en Classicisme. Aan de Verlichting ontleende hij een theorie van waarneming op basis van indrukken door de zintuigen aangereikt. Deze theorie werkte hij uit naar een opvatting van kunst, die aansluit op classicistische idealen en met gevoelselementen die als vroeg-romantisch zijn te beschouwen. In zijn latere werken koos Hemsterhuis voor dialogen in de stijl van Plato, wederom volgens het klassieke ideaal, dat toen heerste. Hierin toonde hij zich ook een geestelijke erfgenaam van zijn vader, hoogleraar Grieks, die een baanbrekend pleitbezorger was van klassieke Griekse letteren.